İslam Hukuku – Test 4

slam hukukunun kaynakları Kitâb, Sünnet ve ictihad’dan ibaret olmaktadır. Bunlardan Kitâb ve Sünnet, ‘nass’ yani ana metin olarak adlandırılır. İctihad ise bu ana metinlerin ışığında ‘akıl yürütme’ ve ‘kafa yorma’ faaliyetidir.

Zerâi‘, harama, kötü ve zararlı bir sonuca götüren şey anlamındaki zerî‘a sözcüğünün çoğuludur. Sed, ise kapamak, engel olmak, set çekmek anlamına gelir. Buna göre sedd-i zerî‘a kötülüğe giden yolun kapatılması demektir.

Kur’ân, Sünnet ve İcmâ’ın İslam hukukundaki hükümlerin dayandığı en temel esaslar olduğu konusunda bütün ekollerin görüş birliği vardır. Bunlar “aslî deliller” olarak adlandırılır. Kelamcı usulcüler buna ıstıshâb’ı da dahil ederler.

Sünnet fıkıh usulünde Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirleri olarak tanımlanır ve rivayet açısından mütevatir, meşhur ve ahad olmak üzere üç kısma ayrılır. Mütevatir sünnet, yalan üzerinde birleşmeleri düşünülemeyen bir sayıdaki topluluğun kendileri gibi bir topluluktan naklettikleri sünnettir.Meşhur sünnet ise ilk tabakada ahad iken sonraki tabakalarda mütevatirin niteliğine sahip olmuş sünnettir. Ahad sünnet ise, bütün tabakalarda tevatür sayısına ulaşmayan kişilerce nakledilen sünnettir. Sünnet, İslam hukukunun ikinci temel kaynağıdır. Sünnetin ikinci kaynak olması onun daha az önemli olduğu anlamına gelmez. Hüküm çıkarma konusunda Kur’an ile Sünnet arasında özde bir fark yoktur.

İslam hukukunun kaynakları konusu, esas itibariyle Fıkıh usulü diye bilinen ilmin konusudur. Fıkıh usulü terimi de genel olarak fıkhın kaynakları anlamına gelir. Fıkıh usulünün konuları, deliller, hüküm, hüküm çıkarma yöntemleri ve içtihad olmak üzere dört temel bölümde incelenmektedir.

Hükmün vazedilmesi ile açıkça uygunluk taşısın taşımasın, Şârî’in varlığını hükmün varlığına, yokluğunu, hükmün yokluğuna alamet kıldığı durum, sebep olarak adlandırılır. Örneğin; “Hilali görünce oruca başlayın ve hilali görünce iftar edin”.

Delil ve yöntem ayırımının mantığı şudur: Delil, oluşumunda beşer katkısı olmayan ve insani eylemlerin hükümlerini içinde barındırdığı düşünülen şeydir. Buna göre delil sadece Kur’ân-ı Kerîm ile Sünnet olmaktadır. Yöntem ise, bu delillerden hüküm çıkarmak için başvurulan çeşitli yolları ifade eder. Bu yolların başlıcaları, kıyas, istihsan, ıstıslah ve sedd-i zerî‘adır.

I ̇cmâın işlevleri kabaca şu şekilde sıralanabilir:
1. Muhafaza: İbadet ve ibadet içerikli konularda Hz. Peygamberden intikal eden ve sahabede somutlaşan mevcut anlayış ve uygulamaları korumak ve sürdürmek. 2. Bağlayıcılık: Özellikle hukuk alanına ilişkin olmak üzere, yeni karşılan problemler- de ortak ve bağlayıcı karar alabilmek. 3. Kamu otoritesini sınırlamak: Her iki işlevi itibariyle de icmâın, aynı zamanda mevcut anlayış ve uygulamayı, yöneticelerin değiştirme girişimlerine karşı korumak suretiyle bir anlamda onların otoritelerini sınırladığı da söylenebilir.  4. Bazı usûl konularının meşruiyetini sağlamak: Usulcülerin, icmâa özellikle sahabe icmâına yükledikleri fonksiyonlardan birisi de, kıyasın hüccet oluşu, haber-i vâhid ile amel gibi usulî konuların meşruiyetini ispatlamak ve temellendirmektir.

Hükmün vazedilmesi ile açıkça uygunluk taşısın taşımasın, Şârî’in varlığını hükmün varlığına, yokluğunu, hükmün yokluğuna alamet kıldığı durum, sebep olarak adlandırılır. Örneğin; “Hilali görünce oruca başlayın ve hilali görünce iftar edin”. Mükellefin fiilinin sonucu olan bir hükmün sebebi: Örneğin, alım-satım sözleşmesi mülkiyet hakkının kazanılması için bir sebeptir.

Kitâb ve Sünnet, ‘nass’ yani ana metin olarak adlandırılır. İctihad ise bu ana metinlerin ışığında ‘akıl yürütme’ ve ‘kafa yorma’ faaliyetidir.

Istıshâb, “sohbet” kökünden türemiş bir isim olup, beraber bulunma, beraberliğin devam etmesi gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise çeşitli şekillerde tanımlanmıştır. Bunlardan birine göre ıstıshâb, mevcut olan bir şeyin aynı şekilde devam etmesi, diğer bir ifadeyle, daha önce varlığı bilinen bir durumun, aksine delil bulunmadıkça, varlığını koruduğuna hükmedilmesi şeklinde tanımlanır. Usulcülerin “Bekâu mâ kâne alâ mâ kân” sözleri bunu ifade eder.

Istıshâb, “sohbet” kökünden türemiş bir isim olup, beraber bulunma, beraberliğin devam etmesi gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise çeşitli şekillerde tanımlanmıştır. Bunlardan birine göre ıstıshâb, mevcut olan bir şeyin aynı şekilde devam etmesi, diğer bir ifadeyle, daha önce varlığı bilinen bir durumun, aksine delil bulunmadıkça, varlığını koruduğuna hükmedilmesi şeklinde tanımlanır. Usulcülerin “Bekâu mâkâne alâmâkân” sözleri bunu ifade eder.

Kur’an’ın bu içeriğine uygun olarak da Müslüman geleneğinde üç temel ilim sistemleşmiştir. Kur’an’ın inançalanındaki ayetleri kelam ilminde, ahlak alanındaki ayetleri tasavvuf ilminde ibadet ve hukuka ilişkin ayetleri de fıkıh ilminde sistematize edilmiştir.

Mutlak vacip,  Şariin edası için bir vakit tayin etmeden kesin olarak yapılmasını talep ettiği vacib türüdür. Keffâretler (oruç bozma, zıhar, yemin bozma, hataen adam öldürme vb.). Sınav sırasında görevlilerin her türlü uyarısı mutlak vaciptir. Öğrenci uyarıları dikkate almak durumdadır.

Şâri’in dikkate alıp almaması açısından ise maslahatlar muteber, mülğâ ve mürsel maslahatlar olmak üzere üç kısma ayrılır:
1. Muteber maslahatlar: Şâri‘in dikkate aldığı ve o doğrultuda hüküm düzenlediği maslahatlardır.
2. Mülğâ maslahatlar: Şâri‘in dikkate almadığı, geçersiz saydığı maslahatlardır. Mesela şarap elde edilmesin diye bağcılığın yasaklanması bu türden, geçersiz bir maslahattır. Bu yüzden üzüm yetiştirmenin cevazı yönündeki deliller, böyle asılsız bir maslahata dayanılarak kaldırılamaz.
3. Mürsel maslahatlar: Geçerli ya da geçersiz kılındığına ilişkin muayyen bir nassın bulunmadığı maslahatlardır. Usulcüler arasında tartışma konusu olan maslahat, bu tür maslahattır.

Deliller, aslî ve fer’î olmak üzere 2 kısma ayrılır: Aslî delil, birinci derecede temel olan ve delil olma yönünden ulema arasında üzerine ittifak edilen delil demektir. Bunlar: Kitap, sünnet, icmâ ve kıyastır.

Fıkıh usulünün konuları, deliller, hüküm, hüküm çıkarma yöntemleri ve içtihad olmak üzere dört temel bölümde incelenmektedir

İstihsan, sözlükte, güzel bulmak anlamına gelir. Terim olarak ise değişik biçimlerde tanımlanmıştır. Bu tanımların ortak noktası, kolaylığın alınıp zorluğun terkedilmesi olup, bu husus dinde temel bir prensiptir. İstihsan, daha çok Hanefilerin ve Malikilerin kullandığı bir yöntem olup, bir meselede fakîhin, benzerlerine verdiği hükümden bir sebepten dolayı vazgeçip başka bir hüküm vermesidir. Buna neden olan şey bazen nas olur, bazen icmâ olur, bazen zaruret olur, bazen kapalı bir kıyas olur. İstihsan çoğu kez, kıyasın genel yarar ve Şarii’in temel amaçları açısından tam bir uyum ve uygunluk göstermediği durumlarda bu uyum ve uygunluğun daha üst düzeyde gerçekleştirilmesi amacıyla başvurulan bir yöntemdir.