Kelam -İslam İnanç esasları – Test 8

Cevher, şahidde bulunan, araz kabul eden mütehayyiz akledilebilir bir varlıktır diye tarif edilir. Tarifte geçen şâhid, görünüş anlamındadır ve görünmeyen anlamına gelen gâib kavramının zıttını ifade eder. Mütehayyiz ise uzayda yer kaplayan anlamındadır. Bu tanımda cevherin üç temel özelliğinin olduğu görülür.

Sünnî kesimden İbn Küllâb el-Basrî, Hâris el- Muhâsibî ve Ebü’l-Abbâs el-Kalânisî gibi şahıslar, Sünnî inanca yöneltilen itirazları cevaplamak düşüncesiyle kelâmı öğrenmişler, Selef mezhebinin inançlarını kelâm delilleriyle desteklemişlerdir.

Felsefenin ve kelâmın kendine göre farklı öncelikleri, hedefleri, zorunlulukları söz konusudur. İslâm felsefesini düşünürsek, o ilk bakışta kendini nasla bağımlı kılmayan bir hakikat araştırması olarak ortaya koyar. Felsefe ise ondan farklı biçimde, zihinsel ve felsefî doğruluğu öncelikli hedef olarak belirler. Dinî esasları tahkim etme ve savunmayı hedefleyen kelâm ile felsefe arasında öze ilişkin temelli bir ayrışma noktasıdır.

Kelâm literatüründe özellikle Gazzâlî öncesinde varlık iki kategoride ele alınır: Kadîm ve hâdis. Aynı dönemde felsefenin etkisiyle kelâma giren vâcib ve mümkin terimleri felsefî terimler oldukları için kelâm içerisinde aslî ve yerli unsur olarak yer edinememiştir.

Kelâm pozitif bilimlerden, olayları başlangıç ve son, yaratılış ve ahiret açısından pozitif bilimlerden ayırır.

Durumuna ve gerçekleşme özelliğine göre yokolanı üç kategoriye ayırmak mümkündür.
1. Olması imkansız olan (muhal/imkansız),

2. Şu anda olmayan gelecekte gerçekleşecek olan (henüz vuku bulmamış),

3. Geçmişte olmuş ve bitmiş olan (vuku bulmuş).

• Felsefe ile çok sıkı ilişkiye girmemiş olan ilk devir Mu‘tezile ve Sünnî kelâmcılarda varlık/vücûd ve varolan/mevcûd ayrımı ve tartışması söz konusu değildir.
• İlk devir Mu‘tezile ve Sünnî kelâmcıların temel amacı, felsefî anlamda varlık ve varolan tartışması olmayıp âlemin varlığının geçiciliğinden hareketle Allah’ın ve varlığını ve birliğini ispattır.
• İlk dönem kelâmcıları, “Allah var mıdır?” sorusuyla değil, “Allah nasıl varolandır?” veya “Allah’ı diğer varolanlardan ayıran temel özellikler nelerdir?” gibi sorularla meşgul olmuşlardır.
• İlk dönem kelâmcıları, soyut ve karşılığı sadece zihinde olan varlıkla değil, zihin dışında gerçekliği bulunan varlıkla yani varolan ile ilgilenmişlerdir.

Bir sıfat kategorisi, Kur’ân ve hadîslerde geçen müteşabih lafızlardır. Bu lafızlar Allah’a izafe edilmekle birlikte anlamında bir netlik bulunmamaktadır. Mu‘tezile ve Eş‘arî mezhebi mensuplarınca fiilî sıfatlar adı altında bir sıfat grubu daha öngörülmüştür. Subutî sıfatlar ise, Allah’ın ne ve nasıl olduğunu anlatan sıfatlardır. Selbî sıfatlar Allah’ın ne olmadığını anlatan sıfatlardır.

ilk kuramcı Eş’ari kelâmcısı olan Bâkıllânî bu paralelde varlığı kadîm ve hâdis ayrımına tâbi tutmakta ve varlık görüşünü bu ayrım üzerine kurmaktadır.

Mutlak anlamda varlık ve varolan kavramları, felsefenin etkisiyle Gazzâlî’den sonra kelâmcılar arasında tartışma konusu olmaya başlamıştır. Nitekim ilk dönem kelâmcıları, “Allah var mıdır?” sorusuyla değil, “Allah nasıl varolandır?” veya “Allah’ı diğer varolanlardan ayıran temel özellikler nelerdir?” gibi sorularla meşgul olmuşlardır. Çünkü onlar soyut ve karşılığı sadece zihinde olan varlıkla değil, zihin dışında gerçekliği bulunan varlıkla yani varolan ile ilgilenmişlerdir.

İslâm kültüründe ilimlere yönelik en erken sınıflamalardan birisini meşhur İslâm felsefecisi Fârâbî yapar. O ilimleri “dil ilmi, mantık ilmi, matematik, geometri, astronomi, musikî gibi talimî ilimler, fizik ve metafizik, medenî ilimler, yani siyaset, fıkıh ve kelâm” şeklinde sınıflandırır.

Felsefenin konuları ele alırken hareket noktası akıldır. Akla uymadığını gördüğü konularda nakli, yani ayet ve hadisi kabul etmez. Kelâmın hareket noktası ise vahiydir, nakildir. Kelâm her ne kadar inanç konularının açıklanması ve ispatında akla yer verse de, vahyi temel kabul eder, İslâmî ilkelere bağlı kalır.

Mu‘tezile göre katil tarafından öldürülen birisi kendi eceliyle ölmemiştir.

:Mutlak anlamda varlık ve varolan kavramları, felsefenin etkisiyle Gazzâlî’den sonra kelâmcılar arasında tartışma konusu olmaya başlamıştır.

Varolanın zıttı ise yokolan/ma‘dûm kavramıdır.

: Âlemin en temel unsuru cevherdir. Çünkü cisimler cevherlerin birleşmesi ile meydana gelen varlıklardır. Arazlar ise cevher ve cisimlerde bulunan ve onlar ile varlıklarını sürdürebilen özelliklerdir. Dolayısıyla tekrar etmek gerekirse âlemin asıl unsuru cevherdir. Cisim ve araz ise, ona bağlı unsurlardır.

Fahreddîn er-Râzî tam anlamıyla felsefî kelâmı başlatan isim olarak kabul edilir. Onun en hacimli kelâm eseri olan el-Metâlibü’l-âliye ve bunun muhtasar şekli kabul edilebilecek el-Muhassal, felsefî konuların kelâm çerçevesine dâhil edilmesinin önemli örneklerini teşkil eder.

cevherin anlamları arasında: Cüz ellezî lâ yetecezzâ - bölünmeyen en küçük parça
Mütehayyiz - uzayda yer kaplayan

Pozitivizm öncelikle Fransa’da ortaya çıkmış XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar Avrupa’da; Latin Amerika ve Ortadoğu’da da XX. yüzyılın ortalarına kadar etkisini sürdürmüştür. Günümüzde de Batı bilim anlayışında ve İslam dünyasında etkisi hala hissedilmektedir.

Varolan, varlığında şüphe duyulmayan, algılayan kişiden bağımsız olarak bulunabilen ve dış dünyada gerçekliği olandır. Daha kısa bir ifade ile varolan, zihin haricinde kesin bir gerçekliği bulunandır.

Hâdis, sonradan olma, aynı kökten türetilmişolan muhdes ise sonradan varedilmiş anlamındadır. Bu anlamlarına ilave olarak önceden yok iken sonradan olma, yoktan var edilme anlamları yüklenerek terimleştirilmiştir

(IV) Bunun gereği olarak varlık/vücûd kavramını kullandıklarında bile bununla varolanı/mevcûdu kastederler ve varolanın ne olduğunu değil, neleri kapsadığını anlatmaya çalışırlar.

Gazzâlî, Kadîm ve hâdis terimleri ontolojik anlamdan soyutlayarak mantıksal hükümler diğer bir tabirle aklın ortaya koyduğu hükümler anlamında kullanmıştır. Ondan önce Hicri IV. asrın sonlarında yaşamış olan Matürîdîalimi Ebû Seleme es- Semerkandî de söz konusu kavramları aklın hükümleri olarak ele almıştır.

Kadîm ile hâdis kelimelerinin terim anlamları gözetildiğinde aralarındaki temel fark şudur: Kadîm için ne önce ne de sonradan bahsedilebilirken hâdis için hem önce hem de sonradan bahsedilebilir. Bu da kadîmin zaman ve mekandan bağımsız, hâdisin ise zaman ve mekan ile kayıtlı olmasından kaynaklanmaktadır. Zira önce ve sonra zaman ve mekana göredir.

İbn Rüşd metoda yönelik eleştirileriyle teorik bir çerçeve kurduktan sonra, bu doğrultuda kelâmcıların belli konulardaki görüşlerini de tenkit eder. kelâmcıların atom teorisi üzerine bina ettikleri ve Allah’ın varlığını ispat noktasında başlıca delilleri olan hudûs (âlemin yaratılmışlığı) deliline yönelik eleştirisidir. Ona göre, kelâmcıların hudûs delili oldukça muğlak ve zor anlaşılır bir yapı sergiler. Öyle ki, muhatap kitlenin büyük çoğunluğunu oluşturan, iknaî sözlerle tasdik ve imana ulaşan kimseler bir yana, kelâmda yetkinlik kazanan kimseler tarafından bile takip edilmesi ve kullanılması zor bir metottur.