Kohlberg'in Ahlaki Gelişim Kuramı

[Arif ARSLANER]

Kohlberg'in ahlaki gelişim kuramı, kuramını Piagetin bilişsel gelişim aşamalarına dayandırarak geliştirmiştir. Değişik kültürlerde, değişik yaş ve gruptaki insanlarla çalışmalar yapmış, verilen senaryolara karşı kişilerin nasıl akıl yürüttüklerini, ahlaki yargılarını nasıl verdiklerini araştırmıştır.     Ahlaki gelişimde de belli bir gelişimsel sıra izlemiştir.     Ahlaki aşamalar birinden diğerine geçen ve bir öncekinin yerini alan değişmez bir sıra halinde oluşur.     Evreler, birbirini izler.     Gelişim, herhangi bir evrede sona erebilir. Yaş, her zaman gelişim göstergesi değildir.     Evreler düşünce yapılarında meydana gelen niteliksel değişmelerdir. Gelenek Öncesi Düzey (4-9 yaş) Dışa bağımlı dönemdir. Cezadan kaçınır. Otoriteye saygı duyma vardır. Benmerkezci düşünme görülür. İtaat Ceza Eğilimi     Otoriteye uyulur, cezadan kaçınılır.     Kurallar başkaları tarafından konulur.     Neden, niyet önemli değildir.     Otorite yoksa kurallar çiğnenebilir.     Davranışın yönünü cezalar, ödüller, emirler belirler. İtaat Ceza Eğilimi Örnek: Savaş anında kötü durumda olan bir birlik, yüzbaşından gelen "Askerler geri çekilsin" emrini doğru bulmadığı halde cezalandırılmamak için emre uymuştur. Saf Çıkarcı Eğilim (Araçsal İlişkiler)     Bireyin başkalarının ihtiyaçlarını ilk fark ettiği dönemdir.     Bireyin ihtiyaçları ilk sıradadır.     Doğru davranış ihtiyaçları karşılayan veya ödül getirendir.     Çıkarcılık egemendir.     Kurallara, ihtiyacı karşıladığı sürece uyulur.     İyiliğe ve kötülüğe aynı oranda karşılık verilir.     Pragmatik mantık geçerlidir. Saf Çıkarcı Eğilim (Araçsal İlişkiler) Örnek: Öğretmenlere verilen maaşları yetersiz gören bir politikacı "Benim öğretmenim işini bilir." diyerek öğretmenlerin yasal ve yasal olmayan yollardan, bir şekilde ihtiyaç duydukları parayı edinebileceklerini vurgulamıştır. Geleneksel Düzey (10-15 yaş) Benmerkezci düşünme yerini empatik düşünmeye bırakır. Birey başka kişilerin duygularını, düşüncelerini dikkate alarak onların gözünden dünyaya bakmaya çalışır. Kişilerarası Uyum (İyi Çocuk Eğilimi)     Akran grupları, eş, dost, tanıdık, öğretmenlerle işbirliği görülür.     Doğru davranış başkalarına yardım etmek, onları mutlu etmektir. (Çoğunluğun beklediği davranıştır.)     Onay görmek, iyi çocuk olmak önemlidir.     Bu dönemde empati kurulabilir.     İlişkileri korumak için komformist (uymacı) davranılır. Kişilerarası Uyum (İyi Çocuk Eğilimi) Örnek: Üniversitede okulu bir yıl uzatan Cemil, ailesini üzmemek için bu durumu onlara söylememiş ve onlara okuduğu okulun bulunduğu şehirde bir iş bulduğunu ve bir yıl kadar daha orada kalacağını söylemiştir. Kanun ve Düzen Eğilimi     Akran gruplarının kurallarının yerini toplumun kanunları (yasa, madde, tüzük, yönerge) ve kuralları (gelenek, görenek, ört, adet, dini inaçlar) alır.     Doğru davranış sosyal düzene uygun olarak kişinin görevlerini yerine getirmesidir.     Kanunlara sonu sorulmaksızın uyulur.     Kohlberg'e göre insanların çoğu bu aşamadadır.     Hiç kimse yasanın üstünde değildir anlayışı geçerlidir. Kanun ve Düzen Eğilimi Örnek: Büyük bir iş adamı olan Hulusi Bey, vergilerini zamanında ödemeye ve sigortasız işçi çalıştırmamaya gayret eder. Bununla birlikte asla iş kurallarına aykırı bir şeklide davranmamaya özen göstermektedir. Gelenek ötesi Düzey (16-20 yaş) İnsan haklarının önemsendiği ve evrensel değerlerin benimsendiği görülür. Bu düzeye toplumun az bir kesimi ulaşabilmektedir. Sosyal Sözleşmeler Eğilimi     Kanunların kullanımı ve bireysel haklar eleştirel bir şekilde ele alınır.     Kanunların gerekli ve topluma özgü olduğu savunulur.     Kanunlar sosyal düzeni korur, temel hak ve özgürlükleri güvence altına almak için gereklidir.     Kanunlar demokratik yollarla değiştirebilir.     Kendi koyduğun kurallara "uy" anlayışı egemendir. Sosyal Sözleşmeler Eğilimi Örnek: Sınıf öğretmeni olan Filiz Hanım sınıf kurallarını öğrencileriyle birlikte belirlemenin daha verimli olacağına inanmaktadır. Öğrencileriyle birlikte kuralları belirleyen Filiz Hanım, gerektiğinde bu kuralların hep birlikte değiştireblleceklerini de belirtmiştir. Evrensel Ahlak İlkeleri     Dil, din, ırk fark etmeksizin bütün insanlar eşittir.     Kişi kendi ahlak ilkelerini seçer ve oluşturur.     Eşitlik, adalet, özgürlük, insan hakları, hayvan hakları gibi soyut kavramlar ağırlıklıdır.     Bu ilkelerle çelişen kanunlara uymazlar.     Çünkü insan hayatı her şeyden önemlidir.     Evrensel ilkeler özümsenip, içselleştirilmiştir. Evrensel Ahlak İlkeleri Örnek: Kurtuluş Savaşı'nda canı pahasına savaşan Gazi Musa'nın, kendisi ile röportaj yapan gazeteciye, "Biz kimse kimseye işkence yapmasın, herkes özgür bir ortamda yaşayabilsin diye canımızı tehlikeye attık." demesi evrensel ahlak ilkesinde olduğunu gösterir.